Ankara Emek ve Adalet Platformu’nun düzenlediği seminere konuşmacı olarak katılan Üstad Atasoy Müftüoğlu, muhafazakarlığa dair çok önemli tespitlerde ve hayatî tavsiyelerde bulundu.
MUHAFAZAKÂR CENDERELERDEN KURTULMAK YAHUT YENİ BİR DİL KURMANIN İMKÂNI
Bizler İslami bütüne ait olanı konuşmuyoruz. İslami bütünün zorunlu kıldığı sorunları konuşmuyoruz. Parçalar üzerinde konuşuyoruz. Her kesim bir parçaya tutunuyor. Herkes kendi parçasını çok önemli buluyor. Parçalar arasında içtenlikli bir iletişim de yok üstelik. Parçalar kendilerini kutsallaştırdıkları için bir başka parçanın ne dediğine dönüp bakma ihtiyacı duymuyor.
Yapıp ettiklerimiz sadece kendi muhitimizde konuşuluyor. Genel kamuoyunun dikkatini çekecek bir dili henüz inşa edemedik. Böyle bir şeyi sorun dahi etmiyoruz. Bu noktadan hareketle belirtmek gerekir ki biz Kitab-ı Kerim’in kullandığı yöntemi, dili, yaklaşımı kullanmıyoruz. Kitab-ı Kerim ‘ey insanlar’ diye hitap ediyor. Biz ise parçalara sesleniyoruz. Yani ey türkler, ey kürtler, ey araplar, ey farslar, ey şiiler, ey sünniler diye hitap ediyoruz. Burada çok açık bir sapma var. Bu parçalardan birisine hitap etmeye başladığınız andan itibaren bir inhiraf içindesinizdir. Ama bunu fark etmiyorsunuz ve sapmayı kutsallaştırmaya başlıyorsunuz.
Bugün eğer bir eylemden söz edilecekse –özellikle sizin kuşaklar için söylüyorum çünkü bizim kuşakların böyle bir kaygısı olmadı- bu eylem İslami bütün için bir dil bulmak meselesidir. Kendi kültür muhitimizin dışında bizim yapıp ettiklerimizle ilgilenen hiç kimse yok dünyada. Yani hiç kimsenin ilgisini çekmiyoruz. Çünkü zaten Müslümanlar olarak biz bir niteliğin ifadesinde çok istatistiki ilgilerin muhatabıyız. Biz bir istatistik konusuyuz. Nitelik konusu değiliz. Bilgi bilinç ve içerik üretmiyoruz. Özellikle son dönemde medeniyet bağlamında çok yoğun tartışmalar yapılıyor. Aslında medeni bir dünyada yaşamadığımızı görüyorsunuz. İnsanlar farklı mezheplerden oldukları için birbirlerini boğazlıyorlar. İnsanlar farklı etnik aidiyetlere sahip oldukları için birbirlerini ötekileştiriyorlar, marjinalleştiriyorlar. İnsanlar hala birbirlerinin hangi mezhepten yahut hangi etnik kökenden olduklarını merak ediyorlarsa, yargılama konusu yapıyorlarsa böyle bir dünyada medeniyetten bahsedilemez. Medeniyet sadece bir klişe olmaktan ibaret kalır.
Bugün çok açık bir şekilde bizler epistemolojik bir bunalım içerisindeyiz. Fakat bunalımla bütünleştiğimiz için bunalımı fark etmiyoruz. Neyi konuşacağımıza ne kadar konuşacağımıza nasıl konuşacağımıza biz karar vermiyoruz. Çünkü tartışma konuları ithal ediliyor. Muhafazakarlık da ithal edilmiş bir tartışma konusudur. İthal edilmiş konularla ilgili özeleştirel bir farkındalığa sahip değiliz. Çünkü hepimiz bir şekilde propoganda nesnesi muamelesi görüyoruz. Kendi tercihlerimizin öznesi değiliz. Neyi konuşacağımıza kendimiz karar verdiğimizde kendi tercihlerimizin öznesi olacağız.
YENİ BİR DİL İNŞA ETMELİYİZ
Bizler kavramsal inşayı başarabilmiş değiliz. Kavramlarımızın kamusal alanda ölü kavramlar olduğunu hatırlatmak isterim. Kamusal alanda yaşayan ve kamusal alanı etkileyen kavramlarımız yok. Bütün kavramlarımız çok özel zamanlarda çok özel mekanlarda hatırlanıyor ya da bir uzmanlık haline getiriliyor. Yoksa dilimizin, kavramlarımızın, düşüncelerimizin kamusal dünyada hiçbir yankısı yok. Belirleyici ve tayin edici bir içeriği yok. Sorun budur. Buradan hareketle bütün kavramların irdelenmesi gerekir. Kavramlarımız yaşayan kavramlar mı ölü kavramlar mı buna bakmak gerekir. Bu kavramları hangi koşullarda kullanıyoruz? Herkes kavramları istismar aracına mı dönüştürüyor acaba? Bugün Allah’ın muazzez dini çok çirkin bir şekilde istismar konusu yapılmaktadır.
Muhafazakârlık kavramı sosyoloji literatürüne baktığınızda Fransız Devrimi ile ortaya çıkmış bir kavramdır. Ben konunun teorik kısmıyla ilgilenmeyeceğim. Muhafazakârlığın İslam toplumlarında neyi ifade ettiğini konuşmamız gerekiyor. Ben bu noktalar üzerine temas etmek istiyorum.
Muhafazakârlık tarihe geç kalmak demektir. Mücadele alanına çıkmaya, tarihte söz sahibi olmaya geç kalmak demektir. Çünkü muhafazakârlık tekrar etmek ve taklit etmek ile ilintilidir. Hiçbir kültürdeki muhafazakarlık büyük ölçekli değişim ve dönüşüm talebine açık değildir. Büyük ölçekli değişim ve dönüşümlerden rahatsız da olur ayrıca. Muhafazakârlıkların neyi muhafaza edip etmeyeceği konusu ancak düşünsel bağlantıları güçlü toplumların harcıdır. Eğer bir toplum düşünsel bağımsızlığa sahip değilse neyi muhafaza edip etmeyeceğinin kararını kendisi veremez. Çünkü muhafazakâr toplumlar kendileri düşünmezler onlar düşündürtülürler. Aynen bugün bizlerin yaşadıkları gibi. Bizim kendimize ait düşüncelerimiz yoktur. Bize ne düşüneceğimiz dışarıdan ve tepeden dayatılmaktadır. Bugün öncelikle şunu hatırlamamız gerekiyor. Biz neden bugün İslami bir modelden söz etmiyoruz da böyle parçalara bölünmüş bir dilden söz ediyoruz? Neden İslami bütüne ilişkin bir entelektüel mücadelenin içinde değiliz? Özellikle gençlerin neden böyle bir gündemi yok mesela? Asıl bu konular etrafında bir çalışma yapmak gerekmektedir. Bize muhafazakâr kesimler diye hitap ediyorlar. Mesela şöyle bir reaksiyon vermiyoruz: “Hayır biz muhafazakâr değiliz. Biz bunu reddediyoruz. “ Bunun nedeni evvela bir tarih perspektifine sahip olmayışımızdır. Eğer bu perspektife sahip olsaydık İslam’ın hayata ve tarihe çıktığı dönemdeki dönüştürücü etkisini hatırlayarak muhafazakârlık tanımını reddedebilirdik.
İslam tarihe bir yanardağın fışkırması gibi çıktı ve tarihi bütünüyle etkilemekle kalmadı aynı zamanda tarihi dönüştürerek tarihin öznesi oldu. İnsanlık tarihinin en zor döneminde ilk küreselleşmeyi Müslümanlar gerçekleştirmiştir. Onlar Kuran’ı özümseyerek hayatlarının kendisi kıldılar. Biz ise Kuran’ı daha çok bilgi biriktirmek için kullanıyoruz. Bu bilgi hayatlarımızı dönüştürmüyor. Bizleri dönüştürmeyen Kuran bilgisi toplumu nasıl dönüştürecek? Günümüzde İslam dünyasında en çok okunan kitap Kur’an’dır. Yalızca sadece ‘okunmaktadır.’ Okunan Kur’anların içinde yaşadığımız çağ ile ilişki kurduğunu söyleyemeyiz. İslam’ın tarihe çıktığı dönemde Müslümanlar da Kur’an okudular ve onu evrenselleştirdiler. Biz ise Kur’an’ı okuyoruz ve onu yerelleştiriyoruz. Yerel bağlama, mezhep ve etnik köken bağlamına hapsediyoruz ilahi kelamı. Herkes kendi yolunu tarzını meşrulaştırmak için böyle bir yöntemi tercih ediyor. Hâlbuki birçok yerde defalarca ‘ey insanlar’ diye hitap eden Kur’an’ın o kuşatıcı kapsayıcı dili daha hassas ve dikkatli olmamızı gerektiriyor.
GENÇLİK ZAMANIN RUHUNU YAKALAMAKTIR
İslam’a giriş kelime-i tevhit ile başlıyor. Kelime-i tevhit ise siyasal özgürlüğe sahip olmak demektir. Biz kelime-i tevhidi çokça ve mekanik bir şekilde tekrarlıyoruz. Dile getiriyoruz ama siyasal hürriyet sahibi değiliz. Ve modern zamanlar boyunca modern tarihin siyasal ‘nesneleri’ olarak hayatımızı sürdürüyoruz. Aşağılanarak, rencide edilerek, insan altı bir konuma indirilerek ancak hayatımızı sürdürebiliyoruz. Oysa insani varoluş ancak siyasal özgürlükle yürüyebilmektedir. Örneğin İslam sadece bir maneviyat biçimiyse diyeceğim bir söz yoktur, hayatımızı böylece sürdürebiliriz. Eğer yalnızca maneviyat değilse İslam –ki değil- o halde bizim yeni bir dil için bir başlangıç yapmamız gerekiyor. Cesaret etmemiz gerekiyor. Bunu da genç kuşakların yapması gerekiyor. Genç kuşaklar bunu, muhafazakârlıktan bağımsızlaşarak yapabilirler ancak. Genç kuşaklar eğer kendilerinden öncekileri taklit ediyorlarsa onlar da bir yerde muhafazakârlığa ‘mahkûm olmuşlar’ demektir. Örneğin sizin beni taklit ettiğinizi düşünelim. Böyle yaptığınızda muhafazakarlaştınız demektir. Beni tekrar ediyorsunuz demektir. Hâlbuki siz henüz hayatın başındasınız. Siz 80-100 yaşındaki bir üstat kadar düşünemezsiniz. Düşünmemelisiniz de. Genç olmanın bir onuru vardır. Genç olmak genç düşüncelere sahip olmak demektir. Her üstat her düşünür daha çok kendi çağının çocuğudur. Ve o daha çok kendi zamanını yansıtır. Eğer kendi zamanına ilişkin görevlerini yapmışsa kendisini bahtiyar addedebilir. İki yüzyıl önce yaşayan üstadın/bilgenin/arifin bugün için söyleyeceği bir söz yoktur. Hiçbir üstat eleştiriden muaf tutulamaz. Üstatları eleştiriden muaf telakki etmek kötürümleştirici bir muhafazakârlığın adıdır. Bunları söylemek üstatları sorgulamak anlamına gelmez. Ama siz genç olduğunuz için sizin üstatları aşan bir entelektüel irade ortaya koymanız gerekmektedir. Bu, mümkündür. Üstatlarla görüş alışverişinde bulunulabilir. Ve fakat sonunda kararı veren sizlersiniz. Dolayısıyla hiçbir üstat eleştiriden muaf değildir. Bir çelişki genç kuşakların özellikle fark etmesi gerekirdi. Ama bunları fark etmedik. Çünkü biz bugün asıl sorunları değil yüzeydekileri konuşuyoruz. Yüzeyden gidiyoruz derine inmiyoruz. Olayları konuşuyoruz olguları konuşmuyoruz. Olup bitenleri konuşuyoruz olması gerekenleri konuşmuyoruz. Gündemimizde ne olduğunu bilmiyoruz çünkü kendi gündemimiz dahi yok. Gündemler bize dışarıdan dayatılıyor. Biz dışarıdan tanımlanıyoruz. Neyi okuyup neyi okumamamız gerektiğine, ne kadar Müslüman olup ne kadar olmamamız gerektiğine hep başkaları karar veriyor. Bizim öncelikle bu İslami bütünlük lehinde bir tercih yapmamız gerekiyor. İslami bütünlük lehinde tercih yapmak için zihinsel sömürge olmaktan vazgeçmek, zihinsel sömürgesizleştirme mücadelesine hazır hale gelmek gerekiyor. Kolonyalistler İslam dünyası topraklarını sömürgeleştirmeden önce oranın insanlarının zihinlerini sömürgeleştirdi. Bu zihnin eleştiri sorgulama, hesaplaşma ortaya koymasına, isyan üretmesine engel oldular. Ve halen bu zihinsel sömürge devam etmektedir. Nasıl devam etmektedir peki? Biz kapitalizmle, sekülerizmle, liberalizmle bütünleşmiş bir toplumda yaşıyoruz. Böyle bir toplumda yaşıyor olmak demek İslami bir toplumda yaşamıyor olmak demektir. Eğer İslami bir toplumda yaşıyor olsaydık ne kapitalizm ne sekülerizm ne liberalizm bünyemize nüfuz edemeyecekti. Müslüman olmak demek bir dirence sahip olmak demektir. Eğer İslam kültürü ve medeniyeti diye bir şey varsa bu medeniyetin kendi kurumlarını da üretmesi gerekirdi. İslam kültür ve medeniyeti bugün kamusal alanda varlığını sürdürüyor olsaydı o zaman kapitalizmin, sekülerizmin ve liberalizmin etkisine maruz kalmayacaktık.
İTHAL DÜŞÜNCEDEN ZİYADE BİZE AİT OLANIN PEŞİNDEN KOŞMALIYIZ
Dahasını söyleyeyim. İslam tefekkür hayatı tarihin son birkaç yüzyılı boyunca sömürgeleştirildiği için biz hep izin verilmiş alanlarda izin verilmiş ölçülerde konuştuk. Her gün- bugün dahi- bizler seküler bir tahakküme maruz kalıyoruz. Siz sekülerizmle hesaplaşıp, sekülerizmin İslam toplumlarına ihracının çok büyük bir patoloji olduğunu kanıtlayan bir düşünce okulu biliyor musunuz? Ya da buralar niçin bu tür okullar değil? Buralarda bunlar niçin konuşulmuyor? Asıl konuşmamız gerekeni konuşmak noktasında bir tercih yapmamız gerekiyor. Batı, kendisinin mutlaklaştırdığı, dokunulmaz kıldığı politik, ekonomik, kültürel modelini şiddet yoluyla bize dayatıyor. Peki, bizim bir modelimiz yok mu? Biz bir model inşa etmekten aciz miyiz? Nerede bizim modelimiz? Yahut bu modeli ortaya koymak için kim çalışacak? Batılılar kendi modelleriyle ilgili olarak diledikleri şekilde bu modelin evrenselleştirilmesi için bütün propaganda, halkla ilişkiler faaliyetlerini diledikleri gibi sürdürecekler ve bizi bu propagandanın nesnesi haline getirecekler, biz çok kısık seslerle dolaylı bir dille bize tanıdıkları sınırlar içerisinde kendimiz için bir gelecek arayacağız. O da ne olacak? Maneviyatla ya da imanla sınırlı bir din algısı olacak. Hayır, böyle olmaz. Neden bir entelektüel infial yok? Bu son iki yüz yılla neden hesaplaşamadık? Büyük üstatlarımız, düşünürlerimiz, filozoflarımız neden eklektik bir tarzı seçti? Nihai bir tercih neden yapamıyoruz? Neden ödünç kavramlarla düşüncelerle amel ediyoruz? Bütün bunlar muhafazakâr bir kültürün mağdurları olduğumuz içindir. Yani biz muhafazakârlığa maruz kalıyoruz. Sadece muhafazakârlığa maruz kalmıyoruz. Biz her türlü teslimiyetçiliğe maruz kalıyoruz. Bununu nedenini bulmak zorundayız. Sizden öncekiler bunun nedenlerini bulamadılar. Çünkü onların böyle bir sorunu yoktu. Yani modernite ile hesaplaşma gibi bir sorunları yoktu. Bugün bile yeteri kadar bir hesaplaşmaya gidemedik. Modernite emperyalizmin farklı bir boyutuydu bunu fark edemedik. Bugün modernite farklı isimler altında farklı bağlamlarda etkisini sürdürüyor. Özellikle bu bağlamda Avrupa dışı toplumlar Batı aydınlanması kavramları ile iki yüz yıldır terörize edilmektedirler. Bu kavramların hiç birisinin ideolojik olmaları dışında hayatta bir karşılığı yok aslında. Bu kavramların hiç birisi masum değil. Böyle olduğu halde bu kavramlar ideolojik yöntemlerle dokunulmaz kılınmıştır. Bu kavramsallaştırmaların evrenselliğine itiraz etmedik henüz. Sizin kuşaklar bunu yapacaklar. Avrupa aydınlanmasının evrenselliği efsanesini sizin kuşaklar ortadan kaldıracaklar. Buna cesaret etmeleri gerekiyor. Neden cesaret edemiyorsunuz? Çünkü genel anlamda biz bugün dini hayatın ürettiği narkoz sebebiyle bu haldeyiz. Bugün halkların afyonu haline getirilmiş bir din algısı var. Sizin kuşakların bu muhafazakârlık adına İslam’a acımasızca zarar veren İslami cemaatlerin gerçekliğini görmeleri gerekiyor. Bu durum aslında dinin bütün boyutlarıyla vülgarize edilmesidir. Bu da dinin kalabalıkların hoşuna gidecek şekilde sunulması, pazarlanması demektir. Şimdi yeni bir moda daha var. O da dinin emperyalistlerin hoşuna gidecek şekilde pazarlanması modasıdır.
Bugün şu noktaya yoğunlaşmamız gerekirdi. Allah’ın muazzez kitabı meşruiyet kaynağı olmaktan çıkmıştır. İslam meşruiyet kaynağı olmaktan çıkmıştır. Demokrasi meşruiyet kaynağı haline gelmiştir. Herkes Kur’an okuyor okuyor . Kur’an okulları, Kur’an hareketleri, Kur’an halkaları vs. vs. Ama tüm bu çabalara rağmen Kur’an referans kaynağı değil. Burada bir çelişki yok mu? Ben Anadolu’da konferanslar verdiğimde ya bu adam hiç ayet okumuyor hadis okumuyor. Yani biraz şüpheli bir adam diyorlar benim için. Peki, okuyoruz işte. Ama neden referans kaynağı değil. Neden hayatımızı, siyasetimizi, dünyamızı, toplumumuzu Kitab-ı Kerim’e göre inşa etmiyoruz. Nerde Kitab’ın öngördüğü kurumlar? Bakınız çok vahim bir çelişkiyi yaşıyoruz. Ama bu vahameti gençlerin fark etmesi gerekir. Vülgarize edilmiş bir dine maruz kalanların fark etmemiş olması anlaşılabilir ama sizin bunları anlayamamış olmanız mazur görülemez.
Seküler bir siyasal kimliğimiz var. Buna karşın duygusal bir İslami kimliğimiz var. Bu çelişki kadar vahim bir çelişki olamaz Müslümanlar için. Sekülerizmin hangi derecede olursa olsun İslam toplumlarında etkisini olması kadar vahim bir durum olamaz. Siz bu tarz bir kötülüğe maruz kalmış bir topluluk gibi görünmüyorsunuz. Hatta hiçbir kötülüğe maruz kalmış insanlar gibi görünmüyorsunuz. Herkes lale devrinde yaşıyor gibi hayatını sürdürüyor. Böyle bir durumda sorunun vahametini kavramak gerekiyor.
ODANIN İÇİNDEKİ KOCA FİLİ GÖREMEMEK
Son zamanlarda konferanslarda bir metafordan bahsediyorum. İngilizcede ‘odanın ortasında duran fili fark etmemek’ diye bir kullanım vardır. Yani şu salonda bir fil var. Ve bu koca hayvanı fark etmiyorsunuz. Odanın ortasında duran fili fark etmemek demek hayati sorunları fark etmemek demektir. “Hemen, şimdi” çözümlenmesi gereken sorunları fark etmemek demektir. Ve bu sorunları ertelemek demektir. Şimdi arkadaşlar size söylüyorum: Odanın ortasında duran fili fark etmeyenler bizleriz. Evet, fili görmüyoruz. Kapitalizmin tüm kavram ve kurumlarıyla tahakküm altına aldığı bir toplumda, sekülerizmin tartışmaya dahi konu edilmediği ve dokunulmaz kılındığı bir ülkede yaşıyoruz. Bugünün dünyasında en büyük diktatörlük neoliberal tahakkümdür. Çünkü neoliberal diktatörlük farklı bir dünya görüşünün farklı bir hayat perspektifinin kendisini ifade etmesine izin vermiyor. Her şeyi homojenleştiriyor, basmakalıplaştırıyor.
Bugün geldiğimiz noktada Müslümanlar neoliberal gündemin belirlediği doğrultuda örgütlenmeler gerçekleştiriyorlar. Mesela sivil toplum bunlardan bir tanesidir. Sivil toplum bizde camidir. Ama bugün camiler İslam’ı temsil etmiyorlar. Camiler ulus devleti temsil ediyorlar. Camiler ulus devletin kutsallarını temsil eden mekanlar olarak varlar. Camiler İslam’ı istemekte özgür değiller. Biz bugün camilerin politik mekanlar olduğunu söyleyemeyiz. Halbuki camiler politik mekanlardır. Sivil toplum kuramında sivil toplum, toplumun taleplerini devlete iletir. Bizde ise devlet camiler aracılığıyla günde 5 kez toplumun nabzını tutmaktadır. Muhafazakârlık sebebiyle bu dönüşümü fark edemedik. Bu olumsuz dönüşümü fark edemememizin en temel sebebi muhafazakârlıktı.
Tahakküm üreten bir dille karşı karşıyayız. Bu tahakkümcü dille sizin kuşaklar hesaplaşabilirler. Bu hesaplaşmanın yapılabilmesi için öncelikle sizin kuşakların önceki kuşakların mirasını eleştirel bir dille değerlendirmeleri gerekir. Bir toplum düşünün ki yüzyıldan beri aynı metni döne döne okuyor. Dünyada sanki başka hiçbir anlamlı çaba yokmuş gibi. Yani bu nedenle toplum kendisini tek akla kapatıyor. Genç bir kuşağın herhangi bir insanın aklına tabi olması –farz-ı muhal benim aklıma – o kuşağın intiharı anlamına gelir. Biz yeryüzünde akılları çoğaltmak için bulunuyoruz. Düşünceyi, tefekkürü, hikmeti çoğaltmak için buradayız. Tek akla kapandığınız sürece hiçbir şeyi çoğaltmıyorsunuz her şeyi azaltıyorsunuz aslında. O akıl kimin aklı olursa olsun bu gerçek değişmez. Bu akıllar kendi dönemlerinde kendi görevlerini yapmışlarsa kendilerini bahtiyar addetsinler.
KUR’AN REFERANS KAYNAĞI OLMAKTAN ÇIKMIŞTIR
Bugün geldiğimiz noktayı görüyor musunuz? Kitab-ı Kerim referans kaynağı değil, Mevlana referans kaynağı. Kuran-ı Kerim referans kaynağı değil İbn Arabi, Said Nursi referans kaynağı. İsimleri çoğaltmak mümkündür. Birçok şahıs referans kaynağı iken sadece Kur’an referans kaynağı değil. Tüm bunlarda bir çelişki yok mu? Burada yapısal bir problem yok mu? Tekrar ediyorum, İslam maneviyatçılıktan, Batınilikten, sezgicilikten ibaretse, Mevlana’yı da okuyabilirsiniz İbn Arabi’yi de okuyabilirsiniz Sadi Nursi’yi de okuyabilirsiniz. Oysa İslam bunlara indirgenemez. O halde İslam’ın bütün boyutlarını bir araya getiren bir bilincin oluşturulmasına öncülük etmek gerekir. Bunu sizin kuşaklar yapabilir.
Bizim, gençlere bir çağrımız var. Diyoruz ki ‘gençler bize gelmeyin, kendinize gelin.’ Kendiniz olmazsanız eğer kendi tercihlerinizin öznesi olamazsınız. Neyi okuyacağınıza nasıl okuyacağınıza kendiniz karar verin. Big Brother karar vermesin sizin tercihlerinize. Ama şöyle de bir durum var İslam dünyasında ne kadar büyük adam varsa –pek çoğu ile tanıştım bu şahısların- Gönlümden hep şu geçerdi. Bu büyük üstatlardan birisi çıkacak ve bize şöyle bir şey söyleyecek: “Arkadaşlar bize gelip gidiyorsunuz, çok güzel, anlamlı lakin dünya bizden ibaret değil bizimle de kaim değil. Dünyada ne kadar anlamlı çaba varsa o çabaları da takip edin. “ Böyle birisi çıkmadı. Şimdi bütün üstatlar bizim ufkumuzu kapatıyor. Kendi varlığıyla kapatıyor. Bilincimizi, gözlerimizi kapatıyor. Bizi bir hapishaneye mahkum ediyor. Hepimizin ömrü bir hapishanede geçer gibi geçiyor. Biz bir diğer tarafta da bazı metinlerden biliyoruz. Orada iki günü eşit olan ziyandadır diyor. Fakat aslında bütün bir ömrümüz ‘bir gün’ gibi geçiyor. Bunu fark etmiyoruz.
GETTOLARIMIZI TERK EDİP BAŞKA DÜNYALARA DA KULAK VEREBİLMELİYİZ
Neden referans sistemi ithal ediyoruz? Neden ontolojik ve epistemolojik bir emperyal sisteme hala maruz kalıyoruz. Neden hepimiz seküler sistemin nesnesiyiz? Neden kendimize ait bir dünya görüşü ve hayat tarzı perspektifimiz yok? Neden bir tarih felsefesi perspektifimiz yok? Neden eleştirel bir farkındalığa sahip değiliz? Muhafazakâr olduğumuz için bu böyledir. Çünkü muhafazakârlar hiçbir şeyin değişmesini istemezler. Her türlü yenilikten rahatsız olurlar. Yenilik bir fantezi değildir. Yenilenmeye ihtiyacımız olduğu için söylüyorum bunu. Yeni bir dil kurmaya ihtiyacımız var. Bütünlüğün bilincine ihtiyacımız var. Biz kendimizi şu ya da bu yoruma hapsederek diğer yorumlara anlayışlara kendimizi kapatıyoruz. Hâlbuki bugün sorun şudur: Neden ümmet bugün bir ‘gerçekliğin’ adı değildir? Ümmet neden kitaplardan okuduğumuz bir şeydir sadece? Hâlbuki ümmet dediğimiz şey bizim siyasal gerçekliğimizin adıdır. Onun için gerçek diyoruz. Niçin biz modern ve seküler rüzgârlar yönünde konumlarımızı seçiyoruz. Neden İslami bir model özgür değil? Bu sorulara cevap vermemiz gerekiyor. Neden dünya çapında ‘bu adam ne düşünüyor, ne söylüyor?’ diyen bir Müslüman düşünür, filozof yok? Neden bugünün dünyasına, 21.yy’ın dünyasına bir önerimiz yok? Neden biz, hep bize dışarıdan tahsil edilen şeyleri konuşuyoruz, tartışıyoruz? Eğer zihinsel bağımsızlık sahibi olsaydık, eğer zihinsel sömürgesizleştirmeyi başarabilmiş olsaydık, bugün bu Aydınlanma dönemi kavramlarının dokunulmazlıklarını reddedebiliyor olacaktık.
Bakınız, toplumlarımız demokrasi terörizmine maruz kalıyor. Demokrasi adına değerlerimiz birer birer yok ediliyor. Demokrasi bir put ve biz yeryüzüne bütün putları kırmak için geldik. Hem içeriye doğru putları üretiyoruz, hem dışarıya doğru putlar üretiyoruz. Putlar karşısında hepimiz çok edilgin bir pozisyondayız; içimizdeki putlar ve dışımızdaki putlar… Hani yeryüzüne put kırıcı bir düşünceyi temsil etmek için gelmiştik? Bunu gençler yapabilirler; put kırıcı bir düşünce, bir edebiyat, bir sanat, bir felsefe kurabilirler. Edebiyatın, sanatın, düşüncenin, felsefenin bugünün tarihine tanıklık ediyor olması gerekir. Fildişi kulesi edebiyatından, sanatından, felsefesinden bahsetmiyoruz. Hayatın içinde, toplumun içinde, kavganın içinde bir sanat, edebiyat, felsefe, tefekkürden söz ediyoruz. Bilgelikten söz ediyoruz. Siyasal bir duruş sahibi olmak, -bir partide siyaset yapıyor olmak anlamında değil- bir partiniz olabilir, bir cemaatiniz olabilir, bir örgütünüz olabilir ama önce öğrenmeniz gereken şey şudur; dünya ve ahiret bizim partimizden, bizim örgütümüzden, bizim cemaatimizden, bizim üstadımızdan ibaret değil. Önce herkesin bunu öğrenmesi lazım. Bunu öğrenirseniz ancak o zaman hem zihninizi, hem kalbinizi bütün bir insanlığa açabilirsiniz. Biz bu muhafazakârlıkla yüzleşmediğimiz, hesaplaşmadığımız ve onu bütün bir varlığımızla reddetmediğimiz sürece kendimizi tekrar etmeye, yani daha doğrusu modern tarih boyunca biriktirdiğimiz yanılsamaları biriktirmeye devam edeceğiz. Önce zihinsel sömürgesizleştirmeyle başlamak ve sonra kendi kavramsal düzenimizi yeniden inşa etme cehdi göstermek ,hem içe doğru bir eleştirinin imkanları üzerinde çalışmak, hem dışa doğru bir eleştirinin imkanları üzerinde çalışmak, hiçbir zaman ideolojik bir propaganda tarafından bir meta haline getirilmemek üzere bir direniş dili geliştirmek, yeni bir şey önermek…
BÜGÜNÜN SORUNLARINA GEÇMİŞİN REÇETELERİ ÇARE OLAMAZ
Bugünün sorunları eski kalıplara sığmıyor. İbn Arabi’nin, ya da Mevlana’nın, ya da Yunus’un, seküler diktatörlük gibi, seküler tahakküm altında kalmak gibi sorunları yoktu. Bugünün insanı bunları konuşacak ve bunları tartışacak. Eğer arz ettiğin gibi İslam bir Bâtınilikse, o zaman hepimiz geçmişe dönelim. Dini bir tercihte bulunmak demek geçmişe doğru yürümek anlamına gelmez. Bugünü siz yaşıyorsunuz. Neden geçmişe doğru yürüyorsunuz da bugünü daha anlamlı hale getirmek için bir çaba, bir etkinlik içine girmiyorsunuz, ya da girmiyoruz? Neden bugünün bu büyük tartışmasında yokuz? Büyük tartışmadan kastım; yani İslam tarihten ne zaman, niçin, nasıl çekildi ve yeniden tarihe nasıl, ne zaman dönecek? Var mı böyle bir kaygımız? Biz İslam’ın tarihe dönmesini mi istiyoruz, yoksa biz İslam’ın sadece içimize dönmesini mi istiyoruz? Bugün geldiğimiz nokta şudur; bugünkü dindarlık biçimleri, seküler dindarlık, mistik dindarlık, halk dindarlığı olarak özetlenebilecek bir dindarlık biçimidir. Din algısı bütünüyle vulgarize edilmiştir ve güruhun, kalabalıkların hoşuna gidebilecek bir biçime dönüştürülmüştür. İslami esaslar, temel kaygılar gündemimizden çıkmıştır. Bunlarla ilgili hiçbir çabamız yoktur ve bugünün tarihine tanıklık edebilecek hiçbir şekilde bir içerik üretiyor değiliz. Üretmiyoruz. Bunları nasıl konuşacağımız etrafında bir çözümleme yapmak gerekiyor.
Onun için muhafazakârların hepimizin zihnini kötürümleştiren, bizi her türlü- hem düşünsel, hem siyasal- eylemden alıkoyan bu muhafazakarlıkla yüzleşmek gerekiyor. Bunun için yeni bir başlangıç, yeni bir dil gerekiyor. Bu dil bütünlüğün dili olacak. Bütünlüğün dili, bütün bir insanlığı içine alan bir dil olacak, kuşatıcı bir dil olacak. Bu dili kurarken hiç kimse farklılıkları sorun haline getirmeyecek. Önemli olan şudur; farklılıkları doğuran tarihsel nedenleri anlamak. Bugün bizi, farklı mezhepleri, farklı eğilimleri karşı karşıya getiren şey de o muhafazakârlıktır. Çünkü herkes tarihten devraldığı alışkanlıkları biriktiriyor.
Alışkanlıkları norm haline getiriyoruz. Gerçek normlar gündemimizde değil, alışkanlıkları norm haline getiriyoruz. Bunların hepsine isyan etmeliyiz. Kitab-ı Kerim’in ruhuna, vizyonuna, müktesebatına, nasıl bir toplum, nasıl bir insanlık istediğine ilişkin bir çözümleme yapmadıkça, Kuran-ı Kerim’i sonsuza dek okusanız Kuran’ın size hiçbir katkısı olmayacaktır. Kuran okumak öyle kolay mı sanıyorsunuz? Kuran-ı Kerim okumak Allah Tebarek ve Teâlâ hazretleriyle temas halinde olmak, onu dinliyor olmak, ona ait olmak, onun için yapıyor olmak demek. Bu öyle kolay bir şey değil. Ama biz onu okumayı da çok mekanik bir şey haline getirdik. Sürem tamamlandı galiba. Genel hatlarıyla anlatacaklarım bu kadar, şimdi varsa sorularınızı almak isterim.
SORU-CEVAP BÖLÜMÜ
Soru: Tekrardan hoş geldiniz. Ben genel olarak şu yaklaşım üzerinde konuşmak istiyorum. Bizim İslamcı kesimde daha çok modernleşmeyi, modernizmi ön planda tutup, oradan yola çıkarak, mesela işte, ekonomik statükoyu ya da kapitalizmi eleştirme gibi bir yaklaşım var. Bu da genellikle şeyi doğuruyor;- sizin söylemlerinizde de onu sezdim gibi- Aydınlanma düşüncesi ve Avrupa’daki o gelişimden gelen düşüncenin İslam toplumlarını etkisi altına alması. Bu sanki o düşüncenin içinde yerleştiği ekonomik durumu ve kapitalizmin gelişimini geri plana atıyor gibi. Yani ikisi birbirine çok bağımlı gibi gözüküyor bana. Siz ne dersiniz; bu mânâda salt bir modernite eleştirisi, kapitalizmi geri plana atan bir modernite eleştirisi yeterli midir?
Cevap: Burada asıl sorun şu; ‘Biz tarihten neden çekildik?’ gibi bir soruya yanıt arıyorsak eğer; asıl sorun bizim içimizdedir. Yani Avrupa’nın yükselişi karşısında- özellikle 1492’den sonra- siyasal bir irade olmaktan çıkıyor İslam ve sadece bir kültüre dönüşüyor. Siyasal bir belirleyici, bir tayin edici değil. Keza yine kolonyalistlerin İslam toplumlarını sömürgeleştirmeden önce onların zihin dünyalarını eleştirmeleri ve onların sömürgeleştirilmeye müsait olmalarından kaynaklanıyor. Öyle bir noktaya gelmiş olmalarından kaynaklanıyor. Bunun pek çok nedeni var. Bu nedenleri bir araya getirecek neler yapılabilir; sistematik çalışmalar yapılabilir. Bu nedenler bir siyasal parçalanma olabilir veya İslam İmparatorlukları’nın kültürel parçalanmaları olabilir, siyasal parçalanmalar olabilir. İslam’ın sadece bir maneviyat biçimine dönüşmüş olması olabilir. Tasavvufi gelişmelerin etkisi olabilir, çünkü tasavvufi gelişmeler özellikle şeriata karşı bir kayıtsızlığın doğmasına neden olmuştur. Burada sorun, ‘tasavvuf var mı, yok mu? ‘ tartışması yapmak değildir. Tasavvuf nasların sınırları içinde kalarak kendisine bir yol /yordam /yöntem bulabilir ama naslara karşı sorumludur. Fakat birkaç yüzyıldan beri tasavvuf kendisini naslara karşı sorumlu tutmuyor. Dolayısıyla naslara karşı sorumlu olmayan bir tasavvuf hareketi de bir tür Bâtıniliğe dönüşüyor, Bâtıni tevillere dönüşüyor. Bugün dini hayatta büyük ölçüde bu Bâtıni tevillerden ibaret bir noktaya da gelmiştir. Onun için bu sizin sözünü ettiğiniz nokta önemlidir.
SEKÜLERİZM İLE BATINILİK ARASINDA SIKIŞIP KALMAK
Bir yöntem olarak içsel nedenlerden de başlanabilir ve fakat kolonyalizmin zihinlerimizi sömürgeleştirmesiyle başlayan süreç önemli bir süreçtir, çünkü bu zihinsel sömürgeleşme durumuyla birlikte İslam dünyasında düşünce hayatı daha çok batılılaşma yönünde tercihler yapma noktasına gelmiştir. Bir örnek vermek gerekirse; Napolyon’un Mısır’ı işgal ettiği dönemde şöyle bir gelişme yaşanıyor biliyorsunuz; Mısır seferinden önce Napolyon Avrupa’daki bütün oryantalist kuruluşlara müracaat ediyor ve onlardan öneri alıyor. Gittikleri ülkelerde ne yönde hareket edeceklerine ilişkin öneriler alıyor. Bu önerilerin birkaç maddesi son derece önemli. Birisi şöyle; gittiğiniz ülkelerde etnik ve mezhepçi ayrımları derinleştirin. İki; gittiğiniz ülkelerde mistik ve Bâtıni eğilimleri güçlendirin. Fakat bu arada çok daha farklı bir şey oluyor. Yine bu oryantalist enstitüler Napolyon ‘a yalnızca askeri varlığıyla değil, oraya aynı zamanda Avrupa‘nın entelektüel dünyasını da taşıması gerektiğini önererek, 170 kadar bilim adamını da Napolyon beraberinde Mısır ‘a götürüyor. Bunlar arasında tanınmış sosyologlar var, filozoflar var, etnologlar var, antropologlar var, siyaset bilimciler var. Bu bilim adamları Kahire ‘ye vardıkları gün ilk yaptıkları şey Ezher ‘in bilimsel kredibilitesine gölge düşürmek oluyor ve Ezher çevresindeki pek çok bilim adamının Avrupa üniversitelerinde bir ek eğitim almaları konusunda onları ikna ediyorlar. Nitekim o tarihten sonra Rifâ’a Râfi el-Tahtâvî ve arkadaşları Paris’ gidiyorlar ve Paris ‘ten batılılaşmış olarak dönüyorlar. Aynı günlerde İstanbul ‘dan Ebubekir Ratib Efendi, aynı günlerde Mağrib’den Tunuslu Hayrettin Paşa ilâ âhir, geliyorlar ve bunların her birisi ülkelerine seküler bir modelin zorunlu olduğu fikriyle dönüyorlar.
Bu konuya temas edişimizin nedeni; yabancılaşma nasıl başladı; içeride nasıl başladı, dışarıda nasıl başladı? Fakat içeride en önemli saik, yani bizim üzerinde durmamız gereken en önemli saik -ki şuanda da o noktada bulunuyoruz- bilimsel üretimin durduğu tarihten beri tarihi etkileyecek hiçbir şey yapmadık. Şuanda da bilimsel üretim yapmıyoruz çünkü sözünü ettiğim gibi epistemolojik bir bunalımla karşı karşıyayız çünkü biz seküler bir epistemolojiyle amel ediyoruz. Bunun hem iç nedeni var, hem dış nedeni var. Eğer bilim üretmiyorsanız üretenlere mecbur mahkûm olacaksınız. Ve bugün geldiğimiz nokta, biz küresel bir kültür imparatorluğuyla karşı karşıyayız. Kültür üretmediğimiz için bu imparatorluk tarafından üretilen kültürü tüketiyoruz ve hiçbir eleştiriye tabi tutmadan, hiçbir direnişe tabi tutmadan tüketiyoruz. Neden kültür üretmiyoruz? Neden bilgi üretmiyoruz? Neden enformasyon üretmiyoruz? Çünkü biz her gün medya uyuşturucuları alıyoruz. Hiçbir şekilde büyük resme yönelik bir dikkat içinde değiliz.
Mesela bizim pek çok derneklerimiz var, vakıflarımız var. Bu dernekler ve vakıflar bir düşünce enstitüsü gibi çalışmıyor. Herkesin bir kendi tarzı var ve herkes o kendi tarzıyla büyüleniyor. Mesela bugün, en yakından örnek verelim komşumuz Mazlumder; İnsan Hakları Derneği. Bugünün dünyasının en kirli kavramı, ‘insan hakları’ kavramı. İnsan hakları kavramı bizim haklarımızı içermiyor. Hiçbir zaman içermedi. İnsan hakları diye bir kavram olsaydı eğer Suriye ‘de bu kadar katliam olmayacaktı, Mısır’da bu kadar katliam olmayacaktı, Irak’ta bu kadar katliam olmayacaktı, Afganistan’da bu kadar katliam olmayacaktı. Eğer insan hakları diye bir kavram olsaydı Afganistan’da her gün insansız hava uçakları masum insanları katlediyor olmayacaktı. Keza eğer demokrasi diye bir şey olsaydı Mısır’da son yaşanan gelişmeler gibi gelişmeler olmayacaktı. Fakat asıl vahim olan şu; İslami düşünce hayatımızın geldiği nokta. Demokrasi sayıların galibiyetiyle ilgili bir konudur. Sayılar hiçbir zaman hakikatin ölçütü olamazlar ama Müslüman düşünürlerin geldiği nokta nedir; ‘Demokrasi nihai bir mutabakat zeminidir.’ noktasına gelmişlerdir. Demokrasi büyük bir puttur ve en büyük put kırıcı mücadeleyi demokrasi ve insan hakları kavramları etrafında vermek gerekirken biz bugün hepimiz demokrasinin ve insan hakları kavramının himayesini seçtik. Bu bir düşüşün ifadesidir. Bundan daha büyük bir düşüş olamaz.
SALT MODERN ELESTİRİSİ YETERLİ Mİ?
S: Hocam öncelikle çok teşekkürler. Şimdi siz bizi bir hesaplaşmaya çağırdınız. Bir hesaplaşma içine girmemiz gerekir dediniz; kapitalizmle, neo-liberalizmle, muhafazakârlıkla. Şimdi Türkiye ‘de ben son zamanlarda şöyle bir mesele görüyorum; sizin bu bahsettiğiniz hesaplaşma çağrısına icabet eden bazı grupların tamamen bahsettiğimiz bu modernist projelere, artı bir modernist projeyle alternatif üretmeye çalıştığını görüyoruz. Benim gördüğüm en temel şey bu. Bunun da oturduğu yer Marksizm. Yani biz marksizmin kavram aparatlarını kullanıyoruz, kavram hazinesini kullanıyoruz ve bununla kapitalizmi eleştirmeye, onu bir şekilde yıkmaya çalışıyoruz. Yani bazı gruplarda bu var özellikle. Şimdi bence bu modernist bir bakış açısı ve çok sağlıklı bir bakış açısı değil. Kanaatimce de bunun en büyük sebebi grupların geleneği tamamen dışlaması. Yani ben geleneği çok olumsuz görmüyorum. Bizim İmam-ı Azam dediğimiz adam ya da Said-i Nursi dediğimiz adam sisteme entegre olmuş, oynayan adamlar değildi. Bu noktada ben şunu sormak istiyorum; bu marksizmin bütün o soyutlama tuzaklarına -üretim ilişkileri, emek, sermaye vs.- düşmeden siz geleneği nereye oturtuyorsunuz bu ekolün içerisinde?
C: Şimdi efendim Marksizm bir kurmaca olmasaydı eğer bugün hala yaşıyor olacaktı, hayatta karşılığı olacaktı. Dolayısıyla insanlar Marksist literatürün etkisi altında kalıyor olabilirler. Bu bir fantezi de olabilir, bir öykünme biçimi de olabilir. Aslolan şudur önce tabi; İslami temeller üzerinde bir birikim, aslolan o birikimdir.
islamianaliz